Başkent: Bişkek
GSYİH: 15.774.000 $
Kişi Başı GSYİH: 2.229 $
Büyüme Oranı: % 6,49
Nüfus: 7.077.000
Yüzölçümü: 198.500 km²
Orta Asya'nın kuzeydoğusunda yer alan, Kırgızistan'ın yüzölçümü, 199 951 km²'dir. %4,4'ü su olan Kırgızistan'ın yüzölçümünün, %5,3'ünü ormanlık alanlar, %54,1'ini tarımsal alanlar, %36,2'sini ise, diğer arazi oluşturmaktadır. Kuzeyinde Kazakistan, güneydoğu ve doğusunda Çin Halk Cumhuriyeti, batısında Özbekistan, güneybatısında Tacikistan ile komşu olan Kırgızistan'ın sınırlarının toplam uzunluğu 3 878 km'dir.
Doğal Kaynaklar
Kırgızistan’da çok sayıda altın maden yatağı bulunmaktadır. Altın madenciliği dışında madencilik sektörü gelişmemiştir. Özellikle kömür madenciliğinde yatırım yetersizliği gözlemlenmekte ve bu alandaki faaliyetler esas olarak devlet eliyle yürütülmektedir. Uranyum madenciliği Minkuş, Aktuz, Kajısay ve Maylısu bölgelerinde verim düşüklüğü nedeniyle durmuş bulunmaktadır. Diğer bölge ülkeleriyle karşılaştırıldığında, Kırgız Cumhuriyeti’nde petrol ve doğalgazın ekonomiye katkısı göz ardı edilebilir bir seviyede bulunmaktadır.
Temel Ekonomik Göstergeler
Kırgızistan’ın denize kıyısı olmaması ve ithalata bağımlılığı, Eski Sovyetler Birliği ülkeleri dışında ticaret ilişkilerini geliştirmesinde önemli bir engel teşkil etmiştir. 1997 yılından itibaren artan altın ihracatı sayesinde yenidünya pazarlarına ulaşılmış, ne var ki, altın ihracatında yoğunlaşılması da ihracatta ürün çeşitliliğinin gelişmesine engel olmuştur. Kırgızistan’ın ihracatı 2023 yılında 3,3 milyar dolar olmuştur. Ülkenin ihracat yaptığı başlıca ülkeler İsviçre, Rusya, Kazakistan, Özbekistan ve BAE’dir. Ülkenin ihracatında Türkiye %4,5 pay ile 6. sıradadır.
Kırgızistan’ın ihracatında başlıca ürün grupları: mücevherci eşyası; metal cevherleri, cürüf ve kül; mineral yakıtlar, yağlar; makinalar, mekanik cihazlar ve aletler; elektrikli makine ve cihazlar; motorlu kara taşıtları; sebzeler ve bazı kök ve yumrular; bakır ve bakırdan eşya; meyveler ve sert kabuklu meyveler ile plastikler ve mamulleri olmuştur.
2023 yılında ülkenin ithalatı ise 12 milyar dolar olmuştur. Ülkenin ithalat yaptığı başlıca ülkeler Çin, Rusya, Kazakistan, G. Kore ve Türkiye’dir. Ülkenin ithalatında Türkiye %3,7 pay ile 5. sıradadır.
Kırgızistan’ın ithalatında başlıca ürün grupları ise: motorlu kara taşıtları; makinalar, mekanik cihazlar ve aletler; mineral yakıtlar, yağlar; elektrikli makine ve cihazlar; örme eşya; demir ve çelik; ayakkabılar; plastik ve mamulleri; eczacılık ürünleri ile adi metallerden çeşitli eşya olmuştur.
Sektörlerin Analizi
Kırgızistan’da tarım sektörü ekonominin anahtar sektörlerinden biridir. 2023 yılında tarım sektörünün ülke Gayrisafi Yurtiçi Hasılasındaki payı %9,7 olarak gerçekleşmiş; ilgili sektörde ülkenin toplam çalışabilir nüfusunun yaklaşık %20’si faaliyet göstermektedir. Bu bağlamda, genel olarak tarım sektöründe yapılan üretimin yüzdesel dağılımı; bitki ürünleri üretimi (%48,4), hayvancılık (%47,9), hizmetler (%2,1), ormancılık (%0,1) ve balıkçılık (%1,2) şeklindedir. 2023 yılında ülke genelinde tarımsal ürünlerin ekim alanı 1.238,1 bin hektar olmuştur ve bir önceki yıla kıyasla 9,4 bin hektar artmıştır. Ekilen alanların ürüne göre dağılımı: 591,5 bin hektarda tahıllar (toplam ekim alanının %47,8'i) (baklagiller, pirinç ve karabuğday hariç); 396,3 bin hektar yem bitkileri (%32,0); 72,5 bin hektar patates (%5,9); 53,6 bin hektarı baklagiller (%4,3); 54,8 bin hektar sebze bitkiler (%4,4); 23,3 bin hektar diğer mahsuller (pirinç, kavun vb.) (%1,9); 17,6 bin hektar pamuk (%1,4);15,3 bin hektar yağlı bitkiler (%1,2) ve 13,1 bin şeker pancarı (%1,1) şeklinde olmuştur.
Kırgızistan’da 2023 yılında 482,8 milyar Kırgız somu (yaklaşık 5,5 milyar ABD doları) tutarında brüt sanayi ürünleri üretimi yapılmış ve söz konusu üretim bir önceki yıla kıyasla %9,1 oranında artmıştır. Bahse konu dönemde, sanayi üretiminin toplam hacmi içinde madenciliğin payı %11,6; imalat sanayinin payı %77,1; elektrik, gaz, buhar ve şartlandırılmış hava temininin payı %10,3; su temini, arıtma, atık arıtma ve ikincil hammaddelerin payı %1,0 olarak gerçekleşmiştir. Sanayi üretimindeki büyüme, kauçuk ve plastik ürünler, diğer metalik olmayan mineral ürünler (1,7 kat), eczacılık ürünleri (%34,9), ağaç ve kağıt ürünleri, basım faaliyetleri (%19,6), tekstil üretimi, giyim ve ayakkabı üretimi, deri ve diğer deri ürünleri (%19,2), kimyasal ürünler (%11,8), rafine edilmiş petrol ürünleri (% 8,9), gıda (içecekler dâhil) ve tütün ürünleri (%5,7) ile madencilik (%3,1) sektörlerindeki büyümeden kaynaklanmıştır. Kırgızistan’da önemli ölçüde yer altı kaynakları bulunmaktadır. Elektrik enerjisi, kömür, çok sınırlı hacimde petrol ve gaz kaynakları, metal ve maden ocağı işleme tesisleri faaliyet göstermektedir. Sanayi sektöründe hafif sanayi, özellikle hazır giyim üretim sektörü, Kırgızistan ekonomisinde, sosyal sorunların çözümü, çarpan etkisi ve ihracat potansiyeli açısından önemli sektörlerden biridir. Kırgızistan'ın hafif sanayi sektörü, “tekstil üretimi”, “giyim üretimi ve deri, deri eşya üretimi” ve “ayakkabı üretimi”ni kapsamaktadır. Hazır giyim dikim sektörünün büyük oranda Bişkek’te ve Çüy bölgesinde toplanmıştır.
Kırgız İstatistik Komitesi bilgilerine göre, hizmet sektörünün GSYİH’ındaki payı %50,8’dir. 2023 yılında tüzel ve gerçek kişiler tarafından sağlanan hizmetlerin piyasa hacmi 1.594,5 milyar som olmuş ve 2022 yılına kıyasla %14,9 oranında artmıştır. Sektörde milli gelire katkı esas olarak toptan ve perakende ticaret yapan işletmelerden sağlanmaktadır. Toptan ve perakende ticaret ile araba tamirat hizmetlerinin toplam hizmet sektöründeki payı %80,7‘dir.
Kırgız Cumhuriyeti (K.C.) Ulaştırma ve İletişim Bakanlığı tarafından hazırlanan “2023-2030 Yılları Arasında Karayolu Sektörünü Geliştirmenin Esas Yönleri Raporu”nda yer alan bilgilere göre, ülkede bulunan 34.000 kilometre karayolunun 23.000 kilometresi asfalt, 140 kilometresi otobandır. Başkent Bişkek çevresindeki yollar genel olarak iyi durumda olup, diğer bölgelerdeki karayollarının önemli ölçüde bakıma ihtiyacı bulunmaktadır. Ülkede kullanıma açık yollar, yolcu trafiğinin yaklaşık %98'ini ve yük trafiğinin %96'sından fazlasını sağlamaktadır. Yılda 40 milyon tona kadar çeşitli kargo ve 640 milyona kadar yolcu taşınmaktadır.
Kırgızistan, internet kullanıcıları sayısı açısından Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkeleri arasında ilk sıralarda yer almaktadır. Kırgızistan istatistik verilerine göre, 2023 yılında ülkede internet kullanıcıların sayısı 6,9 milyon kişiye ulaşmıştır. Aktif abone tabanı dikkate alındığında, 2023 sonu itibarıyla halkın internete erişim oranı %79,8'dir. Kırgız İstatistik Komitesi bilgilerine göre, her 100 evin 15’inde bilgisayar bulunmaktadır. 11.727 şirkette yapılan araştırmaya göre, 247.090 adet bilgisayar kullanıldığı; bunlardan 24.000 bilgisayarda lisanslı program yüklü olduğu açıklanmıştır. Yine İstatistik Komitesi tarafından BT kullanımı ile ilgili yapılan araştırmada, 21 binden fazla işletme incelenmiş, incelenen işletmelerin 11,7 bin tanesinin (yaklaşık %56) bilgi ve iletişim teknolojilerini aktif kullandıkları tespit edilmiştir.
2023 yılında turizm sektöründe 128 binden fazla şirket faaliyet göstermekte ve ülke toplam istihdamının %5,2’ini sağlamaktadır. 2022 yılında turizm sektörü hizmet ihracatı 994 milyon ABD doları olmuştur. 2023 yılında ülkeye gelen turist sayısı yaklaşık 15 milyon kişi olmuştur.
Kırgızistan’da ekonominin önemli sektörlerinden biri madenciliktir. Kırgız maden ocaklarına yönelik Sovyetler döneminde jeolojik araştırmalar yapılmıştır, dolayısıyla ilgili devlet kurumlarında maden ocağı ile ilgili altyapı bilgileri bulunmaktadır. Sektörde birçok şirketin faaliyet göstermesi nedeniyle, kalifiye eleman istihdamı ve maden sektörüne yönelik teknik mal ve hizmet sağlayan şirketler de bulunmaktadır. Kırgızistan’da 70’ten fazla altın maden rezervi bulunduğu değerlendirilmektedir. 1997 yılında Tien Shan dağlarında Kumtor altın madeninin faaliyete geçmesiyle altın üretimi toplam sanayi üretiminin %40’ına ulaşmıştır. Bu bağlamda, sektörde küçük ve orta çaplı maden şirketlerinin geliştirilmesi ve yeni yatırımların yapılması ihtiyaçları bulunduğu değerlendirilmektedir. Ancak maden rezervlerin çoğunluğunun küçük olması ve maliyetlerin yüksekliği gibi sebeplerle yatırımcılar açısından cazibesi azalabilmektedir.
Kırgızistan, sahip olduğu zengin su kaynaklarından dolayı önemli bir hidroelektrik üretim potansiyeline sahiptir. Kırgızistan,142 milyar kW olarak hesaplanan toplam hidroelektrik potansiyeli ile BDT Ülkeleri arasında Rusya ve Tacikistan’ın ardından 3. sırada gelmektedir. Ancak, yapılan hesaplamalar, ülkenin hidroelektrik potansiyelinin ancak %7,7’sini kullanılabildiğini göstermektedir. Kırgızistan’daki HES inşaatına yönelik öncellikli projelerin gerçekleştirilmei sadece Kırgızistan’da değil Orta Asya’da enerji güvenliğinin sağlanması ve istikrarlı kalkınmaya katkı sağlanmasını amaçlamaktadır. Hâlihazırda Kırgızistan’da yıllık elektrik enerjisi üretim hacmi ortalama 15 milyar kW’dir. Kırgızistan’da 7 büyük HES faaliyet göstermektedir: Toktogul, Krupskaya, Şamaldı Say, Taş Kömür, Üç-Korgon, Kambarata-2 ve At Başı. HES’lerdeki mevcut ekipmanların eskime oranı %80’dir, yani kapsamlı modernizasyonun yapılması gerekli olduğu değerlendirilmektedir.
Doğrudan Yabancı Yatırımların Görünümü
Kırgızistan, 2023 yılında tahmini 700 milyon dolar doğrudan yabancı yatırım çekmiştir. Ülkenin 2023 yılında toplam yabancı sermaye stoğu yaklaşık 6,6 milyar dolara ulaşmıştır. Madencilik sektörü Kırgızistan'da önemli yatırım sektörlerinden biridir.
Türkiye- Kırgızistan Ticareti
2023 yılında Türkiye’nin Kırgızistan’a ihracatı yaklaşık 1,2 milyar dolar olmuştur. Türkiye’nin Kırgızistan’a ihracatında başlıca ürün grupları: mücevherci eşyası; örme giyim eşyası ve aksesuarı; makinalar, mekanik cihazlar ve aletler; örülmemiş giyim eşyası ve aksesuarı; örme eşyası; elektrikli makine ve cihazlar; motorlu kara taşıtları; eczacılık ürünleri; seramik mamulleri ile halılar ve yer kaplamaları olmuştur.
2023 yılında Türkiye’nin Kırgızistan’dan ithalatı ise 274 milyon dolardır. Türkiye’nin Kırgızistan’dan ithalatında başlıca ürün grupları ise: mineral yakıtlar, yağlar; mücevherci eşyası; pamuk, pamuk ipliği ve pamuklu mensucat; sebzeler ve bazı kök ve yumrular; kurşun ve kurşundan eşya; meyveler ve sert kabuklu meyveler; ham postlar, deriler (kürkler hariç) ve köseleler ile metal cevherleri, cüruf ve kül olmuştur.
2023 yılında Kırgızistan ile ticarette Türkiye’nin 927 milyon dolar dış ticaret fazlası vermiştir.
İş Kültürü
Kırgız iş adamlarının büyük çoğunluğunun Rusça dışında yabancı dil bilgileri çok azdır. Kırgızistan’da halk pazarlarının payı oldukça yüksek olduğundan, söz konusu pazarlarda faaliyet gösteren girişimcilerin devamlı ikametgâh adresi ve iletişim bilgilerine ulaşmak güç olup, ticari faaliyetler genellikle yüz yüze görüşme ve cep telefonları aracılığıyla gerçekleştirilmektedir.
Eğitimli insan gücü bakımından dünyanın çeşitli ülkelerinde üniversite bitiren genç dinamik, arayış içinde olan eğitimli kesim, okudukları ülkelerdeki görgü ve bilgilerini ülkelerinde uygulama gayreti içinde çaba göstermektedirler. Yurt dışında üniversite bitiren Kırgızlar içinde Türkiye üniversitelerinde lisans, yüksek lisans, doktora yapanların oranının yüksek olduğu değerlendirilmektedir. Bu itibarla, Kırgız halkı arasında Türkiye ile iş yapma (ticaret ve yatırım ortaklığı) düşüncesi çok yaygındır.
Tarihsel ve kültürel bağlarımızın yakınlığından kaynaklanan Türkiye-Kırgızistan iş yapma potansiyelinin yeterince değerlendirilemediği düşünülmektedir. Diğer taraftan, iş kültürünün geliştirilebilmesi; ticarette ve yatırımda uzun vadeli sürdürülebilirliğin sağlanabilmesi için, sözlü taahhütlere dayalı akdi ve yasal güvencesi olmayan ticari ilişkiler yerine şartları detaylıca düzenlenmiş yasal sözleşmeler ile iş yapılmasının tercih edilmesinin pazarda dikkat edilmesi gereken en önemli hususlardan biri olduğu değerlendirilmektedir. Bu kapsamda, hukuk ve mali/muhasebe danışmanlık şirketlerinden destek alınmasının faydalı olabileceği düşünülmektedir.