Modern tıpta rutin bir kan tahlili, insan bedeninin dengesini anlamak için kritik veriler sunar. Dokuz parametreden yedisinin eşik değerleri aşılmışsa, doktorun koyacağı teşhis nettir: Ciddi risk altındasınız. Bugün bilim insanlarının dünya için yaptığı şey de tam olarak budur. Gezegenimizin “kan tahlili” niteliğinde bir çerçeve var: Gezegensel Sınırlar (Planetary Boundaries).

Bu kavram, ilk kez 2009’da Johan Rockström ve 28 bilim insanı tarafından ortaya atıldı, 2015, 2023 ve 2025’te güncellendi. Amaç, insan uygarlığının gelişmesini mümkün kılan Holosen dönemi koşullarını koruyup korumadığımızı ölçmekti. Holosen, yaklaşık son 10 bin yılda iklimin görece sabit seyrettiği, tarımın başladığı ve şehirlerin doğduğu dönemdir. Bugün bu istikrarlı çerçevenin dışına çıkıyoruz.

Bilim insanları dokuz kritik süreç tanımlıyor: İklim değişikliği, biyosfer bütünlüğü (biyoçeşitlilik), tatlı su döngüleri, arazi sistemleri, okyanus asitlenmesi, biyokimyasal döngüler (azot ve fosfor), atmosferik aerosoller, stratosferik ozon ve yeni varlıklar (sentetik kimyasallar, plastikler). Her biri için “güvenli işletim alanı” denilen eşik değerler hesaplandı. Bu eşikler aşıldığında sistem öngörülemez ve geri dönüşsüz değişimlere sürükleniyor.

2023 güncellemesine göre bu sınırların altısı çoktan aşıldı. 2025 raporu ise yeni bir uyarı ekledi: Okyanus asitlenmesi de artık güvenli aralığın dışında. Sanayi devriminden bu yana okyanusların yüzey pH’ı yaklaşık 0,1 birim düştü; bu da yüzde 30–40 daha asidik bir ortam demek. Bu kadar hızlı bir değişim binlerce yıl değil, sadece iki yüzyılda gerçekleşti. Mercanlar, planktonlar, kabuklu deniz canlıları kalsiyum karbonat yapamaz hale geliyor. Besin zincirinin temeli sarsılıyor ve okyanusun karbon yutak kapasitesi zayıflıyor.

Diğer göstergeler de kaygı verici.

Bilim insanları, iklimin istikrarlı kalabilmesi için atmosferdeki CO₂’nin 350 ppm’in altında tutulması gerektiğini belirtiyor. Ancak bugün bu değer 420 ppm’i aşmış durumda ve bu da dünyanın enerji dengesini bozarak küresel sıcaklıkların artmasına yol açıyor. Sonuç olarak buzulların erimesi, aşırı hava olaylarının sıklaşması ve ekosistemlerin dengesinin bozulması kaçınılmaz hale geliyor.

Doğal koşullarda yılda ortalama 10 tür yok olurken bugün bu hız 100’ün üzerine çıkmış durumda. Bu artış, ekosistemlerin çeşitliliğini ve işlevselliğini zayıflatarak gezegenin bağışıklık sisteminin çökmesine benziyor. Özellikle tropikal ormanlar kritik bir eşikte; küresel ölçekte yalnızca yaklaşık yüzde 60’ı korunabilmiş durumda. Oysa iklim ve su döngüsünün dengede kalabilmesi için bu oranın en az yüzde 85 olması gerekiyordu. Orman kaybı yalnızca biyoçeşitliliği azaltmakla kalmıyor, aynı zamanda karbon yutaklarını yok ederek iklim krizini de hızlandırıyor.

Azot ve fosforun aşırı gübre kullanımıyla doğal döngülerden taşması, göl ve denizlerde alg patlamalarına yol açıyor. Bu algler öldüğünde ayrışma sürecinde sudaki oksijeni tüketiyor ve canlıların yaşayamayacağı “ölü bölgeler” oluşuyor. Bugün Meksika Körfezi’nden Karadeniz’e kadar birçok ekosistemde bu oksijensiz alanlar hızla genişliyor.

Tatlı su döngüleri ise hem mavi su (nehirler, göller) hem yeşil su (toprak nemi) açısından kritik eşiklerin ötesine geçmiş durumda. Aşırı su çekimi, barajlar ve kirlilik nedeniyle mavi su kaynakları hızla tükeniyor. Aynı zamanda yoğun tarım ve arazi kullanımı, topraktaki nem dengesini bozarak yeşil suyu da kritik seviyelerin altına düşürüyor. Bu durum ekosistemlerin suya erişimini kısıtlıyor, tarımsal üretimi ve gıda güvenliğini doğrudan tehdit ediyor.

Bu sınırların en önemli özelliği birbirine bağlı olmaları. İklim değişikliği, arazi kaybı, biyoçeşitlilik ve su döngüsü arasında karmaşık geri besleme ilişkileri var. Birini aşmak diğerini tetikliyor. Örneğin Amazon ormanları belirli bir eşiğin altına indiğinde artık kendini yenileyemiyor ve savana ekosistemine dönüşüyor. Yani seyrek ağaçlar ve geniş otlaklar halinde, orman kadar karbon tutamayan, biyoçeşitliliği daha sınırlı, kuraklığa ve iklim değişikliğine daha açık bir ekosisteme dönüşüyor. Bu dönüşüm, büyük miktarda karbonun atmosfere salınmasına yol açarak iklim değişikliğini hızlandırıyor. Aynı zamanda yağış döngülerini bozarak sadece Güney Amerika’yı değil, küresel iklim sistemini de istikrarsız hale getiriyor.

Peki her şey kaybedilmiş diyebilir miyiz? Hayır. Bazı sınırların toparlanabileceğini biliyoruz. Montreal Protokolü sayesinde ozon tabakası kendini onarmaya başladı; bu insanlığın kolektif eylemle küresel sorunlara çözüm bulabileceğinin kanıtı. Atmosferdeki sera gazlarını azaltmak, karbon yutaklarını güçlendirmek, tarımda azot ve fosfor yükünü azaltmak, su döngülerini korumak hâlâ elimizde. Ama bazı kayıplar geri döndürülemez: yok olan bir türü geri getiremiyoruz.

Gezegenin sınırlarını zorlamak aslında kendi yaşam sınırlarımızı daraltmak anlamına geliyor. Bu yalnızca ekolojik bir mesele değil. Gıda güvenliği, sağlık, ekonomi ve küresel güvenlik bu süreçten doğrudan etkileniyor. Kaynak savaşları, iklim göçleri, salgın riskleri ve artan eşitsizlikler bu tablonun parçaları.

Bugün gezegenin durumu, “çoklu organ yetmezliği”ne sürüklenen bir bedeninki gibi. Ancak yine de umudu diri tutmak mümkün. Doğru politikalar, teknolojik yenilikler ve uluslararası dayanışma ile gezegenimizin sağlık raporunu bir ölçüde iyileştirebiliriz. Yoksa çöküş kaçınılmaz olacak.